Adres:
Kolejowa 46, 27-215 Wąchock
W tym miejscu swój początek miało odrodzenie się tradycji hutniczych regionu świętokrzyskiego. Działo się tak za sprawą Cystersów, którzy sprowadzeni nad rzekę Kamienną w 1179 roku przez krakowskiego biskupa Gedeona, przystąpili do zagospodarowania dzikich, porośniętych puszczą terenów. Cystersi to zakon elitarny, który w średniowieczu w swoich szeregach miał wybitnych specjalistów w wielu dziedzinach. Zakonnicy przybyli tutaj z burgundzkiego Marimond, skąd przywieźli najważniejsze zdobycze zachodniej cywilizacji.
Cystersi w kolejnych stuleciach zakładali w swoich włościach liczne kuźnice (fabrica ferri), stając się poważnym producentem żelaza w skali całego kraju. Wąchock, gdzie stał kościół i klasztor zakonny, był centrum administracyjnym tych zakładów. Stał się też poważnym zapleczem handlowym i rzemieślniczym, zwłaszcza po tym jak Cystersi uzyskali prawo założenia tu miasta, co miało miejsce w 1454 roku. Z uwagi na fakt słabego uposażenia wąchockich mieszczan w ziemię, siłą rzeczy musieli oni trudnić się innymi zajęciami, głównie handlem wyrobami hutniczymi. W samym Wąchocku działał też prężny cech kowali, a w latach 1578-1629 funkcjonowało w mieście co najmniej pięć warsztatów kowalskich, prowadzących również sprzedaż swoich wyrobów. Załamanie rozwoju Wąchocka nastąpiło w wyniku niszczących wojen XVII wieku. Szczególnie bolesny był najazd księcia Rakoczego (1657), w wyniku którego spalono miasto, splądrowano klasztor i zamordowano wielu mnichów. Zapaść trwała prawie stulecie.
Dopiero w II połowie XVIII wieku zarówno zakłady produkcyjne, jak i sam Wąchock zaczęły podnosić się z upadku. Około 1790 roku przeor Aleksander Rupkiewicz zbudował w Wąchocku dwie fryszerki. Klęska Powstania Kościuszkowskiego i ostateczny upadek Rzeczypospolitej (1795) doprowadziły do krachu gospodarczego i załamania się produkcji. Wąchockie fryszerki, podobnie jak wielki piec w Starachowicach, zostały zniszczone podczas działań wojennych w 1809 roku. W roku 1818 władze Królestwa Polskiego skasowały opactwo wąchockie, przejmując pod zarząd utworzonej dwa lata wcześniej Dyrekcji Górniczej wszystkie dobra zakonne. Według pierwotnego planu Staszica – budowy kompleksu hutniczego nad Kamienną, w Wąchocku miały stanąć wielkie piece. Modyfikacja tych planów po dymisji Staszica w 1824 roku „przesunęła” je do Starachowic. W samym Wąchocku, konkretnie w opuszczonych przez mnichów w 1820 roku zabudowaniach opactwa, swoją siedzibę miało dozorstwo hutnicze oraz lazaret (szpital) górniczy. W Wąchocku nie powstały wielkie piece, ale na początku lat 20. XIX wieku zbudowano tu kosarnie, czyli warsztaty wytwarzające kosy i inne narzędzia rolnicze. Pomimo pożaru, który strawił je w 1827 roku, kilka lat później odtworzono na ich bazie niewielkie zakłady metalowe. W roku 1868 te podupadające już wówczas zakłady zakupił od państwa Piotr Hutt, który uruchomił tu duży młyn zbożowy. Po nim zakłady te przeszły na własność rodziny Neumanów, a następnie Schembergów. Mikołaj Schemberg w roku 1829 założył w Wąchocku Fabrykę Turbin i Maszyn Młyńskich. W kolejnych latach rodzina ta zbudowała jeszcze walcownię. Obok zakładu właściciele zbudowali klasycystyczną siedzibę rodową, zwaną przez mieszkańców Pałacem Schenberga.
Rodzina Schembergów zapisała się w miejscowej pamięci bardzo dobrze, wspierając wiele lokalnych inicjatyw i spiesząc z pomocą potrzebującym. Pomimo niemieckiego pochodzenia czuli się Polakami i swojej patriotycznej postawy dowodzili wielokrotnie, łącznie z okresem okupacji niemieckiej podczas ostatniej wojny. Pomimo tego dobra Schembergów zostały w 1945 roku upaństwowione. Dzisiaj można oglądać ich „pałac” znajdujący się w stanie ruiny, jakkolwiek obecny właściciel ma plany całkowitego odrestaurowania tego pięknego obiektu.
CO MOŻEMY ZOBACZYĆ?
- Historyczny parkan ozdobny (kamienno-żeliwny),
- Odtworzony zbiornik wodny,
- Pozostałości odlewni i budynku warsztatowego,
- Budynek mieszkalny zwany Pałacem – elewacja ukształtowana w stylu neorenesansowym,
- Ruiny dawnych budynków fabryki.